İrticalî Ne Demek Hitâbet? Tarihsel Kökeninden Güncel Tartışmalara
Kelimenin Sözlük Anlamı ve Edebî Kökeni
İrticalî kelimesi, Arapça kökenli “ارتجال” (irticāl) kelimesinden gelmektedir ve Türkçede “düşünmeden, hazırlıksız olarak, içinden geldiği gibi söz söyleme ya da konuşma” anlamında kullanılmaktadır. [1] Edebiyat alanında ise özellikle önceden hazırlanmış metne bakmadan, spontane olarak şiir söyleme ya da güzel söz üretme eylemi için “irticâlî şiir” ya da “irticâlen söylemek” gibi kullanım biçimleri görülür. [2] Hitâbet yani topluluk karşısında konuşma bağlamında “irticalî hitâbet”, konuşmacının önceden hazırlık yapmadan, yazılı metne dayanmadan, spontane şekilde ifade geliştirmesi anlamına gelir.
Tarihsel Arka Plan: Edebiyattan Hitâbete Geçiş
Edebiyat tarihinde, özellikle Arap klasik şiir ve Osmanlı divan edebiyatı bağlamında, “irticâl” terimi şiirin ya da sözün hazırlıksız, doğaçlama ifade edilmesi durumu için kullanılmıştır. [2] Meselâ, kahramanlık şiirleri, ağıtlar, âşık edebiyatı gibi geleneklerde şâirlerin topluluk önünde doğaçlama beyitler söylemesi sıradışı bir beceri olarak değerlendirilmiştir. [3] Zamanla, bu beceri sadece edebî şiirde değil, topluluk karşısında yapılan hitâbette de önem kazanmıştır: bir konuşmacının metin okumadan, doğal ve etkili biçimde konuşabilmesi “irticalî hitâbet” ile yakın ilişki taşır.
Hitâbet Bağlamında İrticalî Olmanın Özellikleri
– Hazırlıksızlık: Konuşmacı, detaylı bir yazılı metin veya tam prova olmadan sahneye çıkar.
– Spontanlık: Duygu ve düşünceler içinden geldiği gibi aktarılır.
– Akıcılık ve doğallık: Anlık duruma tepki verme, dinleyiciye hitap ederken doğal bir dil kullanma öne çıkar.
– Hazır cevaplılık: Dinleyici tepkilerine, ortam değişimlerine hızlı ve esnek yanıt verebilme becerisi bu hitâbette avantajdır.
Hitâbette irticalî olmanın avantajları kadar riskleri de vardır: hazırlıksız konuşmanın kontrolsüzlük doğurması, tutarsız ifade kullanımı veya etkisiz hitâbete neden olması mümkündür. Bu nedenle hem edebiyatçılar hem de iletişim uzmanları, “doğaçlama konuşma” ile “planlı konuşma” arasındaki dengeden söz ederler.
Günümüzdeki Akademik Tartışmalar
Akademik çevrelerde “irticalî hitâbet” üzerine birkaç ana başlıkta tartışmalar yürütülmektedir:
1. Etkisi ve gücü: Spontane hitâbetin dinleyiciyi etkileme biçimi ve metinsiz konuşmanın avantajları araştırılmaktadır. Örneğin bir liderin hazırlıksız konuşmasının “otantiklik” algısı yaratarak güven kazandırabileceği savunulmaktadır.
2. Hazırlık ile irticalîlik arasındaki ilişki: Gerçekte hiçbir konuşmacının tamamen hazırlıksız olmadığı; provaların, içselleştirmenin ve bileşenlerin önceden mevcut olmasının “gerçek” irticalîliğin ön şartı olduğu görüşü öne çıkmaktadır.
3. Edebî gelenek ile hitâbet bağlantısı: “İrticâl” teriminin şiirden hitâbete geçişinin kültürel ve tarihsel boyutları incelenmektedir. Edebiyat tarihçileri, Osmanlı ve Arap geleneğinde doğaçlama şiir söylemenin toplumsal işlevini çözümlerken, iletişim bilimciler bu geleneğin modern topluluk karşısındaki karşılıklarını araştırmaktadır.
4. Söylem analizi ve performans: Konuşmacının spontan hitâbetinde kullanılan dil, jest-mimik, duruş gibi unsurların analizleri yapılmakta; bu bağlamda irticalî hitâbet bir performans biçimi olarak ele alınmaktadır.
Kısaca Değerlendirme
İletişim ve hitâbet dünyasında “irticalî hitâbet” olarak ifade edilebilecek bu tür konuşma, içtenlik ve doğallık arayan dinleyici için güçlü bir etki yaratabilir. Ancak bu etkiyi sürdürülebilir ve etkili kılmak için konuşmacının hem içerik bilinci hem de spontan tepki becerisi geliştirilmiş olmalıdır. Edebiyat tarihinden gelen “irticâl” geleneği ile modern hitâbet pratiğinin kesişim noktasında duran bu kavram, konuşma sanatının hem hazır hazırlıksız yönlerini düşünmeye davet eder.
Etiketler: #irticalî #doğaçlama #hitâbet #konuşmasanatları #edebiyatterimi #spontanekonuşma
—
Sources:
[1]: https://www.nedirnedemek.com/irticali-ne-demek?utm_source=chatgpt.com “irticali – Nedir Ne Demek”
[2]: https://islamansiklopedisi.org.tr/irtical?utm_source=chatgpt.com “İRTİCÂL – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[3]: https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/irtical-ve-irticalen-nedir/114511?utm_source=chatgpt.com “İrticâl ve İrticâlen Nedir – Edebiyat ve Sanat Akademisi”